Ο χανιώτικης καταγωγής, καθηγητής Εξέλιξης και Γονιδιωματικής με ειδικότητα στην Ιολογία, στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, Αρης Κατζουράκης μιλά στα “Χανιώτικα νέα” για την Covid-19 και την προέλευσή του, το περίφημο εμβόλιο της Οξφόρδης καθώς και τα ευρήματα σημαντικών ερευνών που εκπονεί γύρω από τους ιούς μεταξύ των οποίων η Covid-19 και ο HIV που προκαλεί το Aids
Ο χανιώτικης καταγωγής, καθηγητής Εξέλιξης και Γονιδιωματικής με ειδικότητα στην Ιολογία, στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης, Αρης Κατζουράκης μιλά στα “Χανιώτικα νέα” για την Covid-19 και την προέλευσή του, το περίφημο εμβόλιο της Οξφόρδης καθώς και τα ευρήματα σημαντικών ερευνών που εκπονεί γύρω από τους ιούς μεταξύ των οποίων η Covid-19 και ο HIV που προκαλεί το Aids
Eρευνες οι οποίες μπορούν να βοηθήσουν στη καλύτερη κατανόηση του “πολέμου” ανάμεσα στους ιούς και στον άνθρωπο κι εν τέλει στην αντιμετώπισή τους.
•Ποια είναι η σχέση σας με τα Χανιά;
Η οικογένεια του πατέρα μου κατάγεται από τα Μεσκλά Χανίων. Φύγανε για την Αθήνα όταν εκείνος ήταν περίπου 5 χρονών. Έτσι αν και δεν έχουμε διατηρήσει πολλές επαφές με συγγενείς, μια επιρροή από την καταγωγή πάντα υπάρχει.
Στην Αγγλία ζω πολλά χρόνια, έφυγα από την Ελλάδα όταν ήμουν 18 χρονών. Το πρώτο πτυχίο μου και το Διδακτορικό μου ήταν στο Imperial College στο Λονδίνο. Στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης βρίσκομαι από το 2004, αρχικά ως μεταδιδακτορικός ερευνητής έπειτα ανεξάρτητος ερευνητής, αναπληρωτής καθηγητής και από το 2017 ως καθηγητής.
• Τι είδους ιός είναι ο νέος κορωνοϊός Covid-19 και ποια τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά;
Είναι ένας ιός που ανήκει στην οικογένεια των κορονοϊών. Δεν είναι ο μόνος κορωνοϊός που γνωρίζουμε, υπάρχουνε πολλοί άλλοι κορωνοϊοί. Κάποιοι από αυτούς προκαλούν μια εκδοχή του κρυολογήματος, άλλοι είναι πολύ πιο επιθετικοί όπως ο MERS και ο SARS. Οπότε είναι μια οικογένεια ιών γνωστή στην ανθρωπότητα και κάποιες μορφές τους είναι περισσότερο ή λιγότερο βλαβερές από άλλες. Οι κορωνοϊοί εντάσσονται σε μια ευρύτερη κατηγορία ιών που έχουνε ένα γονιδίωμα το οποίο αποτελείται από RNA. Τα γονιδιώματα των βιολογικών όντων μπορεί να αποτελούνται είτε από DNA όπως των ανθρώπων, είτε από RNA γονιδιώματα που έχουν πολλοί ιοί, όπως ο ιός του HIV που προκαλεί το AIDS. Κι ένα από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των ιών που έχουν γονιδιώματα από RNA είναι ότι έχουν πολύ γρήγορους ρυθμούς εξέλιξης ( μεταξύ αυτών και η Covid-19).
• Πώς εκτιμάτε ότι δημιουργήθηκε και μεταδόθηκε στον άνθρωπο;
Δυστυχώς, κυκλοφορούν διάφορα σενάρια συνωμοσίας για την προέλευση της Covid-19. Η αλήθεια όμως είναι ότι οι κορωνοϊοί μεταφέρονται στον άνθρωπο από τα ζώα, κι αυτό έχει αποδειχθεί σε όλους τους κορωνοϊούς τους οποίους έχουμε καταφέρει να μελετήσουμε π.χ MERS, SARS. Φαίνεται ότι οι νυκτερίδες παίζουν ένα πολύ μεγάλο ρόλο στην αναπαραγωγή των κορωνοϊών αυτών και στην μετάδοσή τους. Συγκεκριμένα για τον ιό που προκαλεί την Covid-19 έχουν υπάρξει εικασίες ότι μπορεί να έχει προέρθει από τους παγκολίνους, ένα αλλόκοτο θηλαστικό που ζει στην Κίνα, μπορεί να προέρχεται από τις νυκτερίδες κ.α. Δεν έχουμε βρει ακριβώς το ζώο που έχει τον άμεσο του ιού στον άνθρωπο αλλά είναι θέμα χρόνου να τον βρούμε. Ο ιός αυτός έχει όλα τα χαρακτηριστικά ενός φυσικού ιού που έχει προέλθει από μετάδοση από τα ζώα. Δεν υπάρχει καμία ένδειξη ότι είναι κάτι άλλον πέραν ενός φυσικού ιού που έχει προέλθει από μία μεταπήδηση.
•Σημαντικό προβάδισμα στην παγκόσμια «κούρσα» για τη δημιουργία εμβολίου αποκτά η έρευνα της Οξφόρδης. Όσον αφορά τις κλινικές δομές εμβολίου που έχει ξεκινήσει το Πανεπιστήμιο και έχουν γίνει σε πιθήκους, η Οξφόρδη ανακοίνωσε την επιτυχία του εμβολίου στα συγκεκριμένα ζώα. Μένει να δούνε εάν λειτουργεί σε ανθρώπους ενώ αποτελέσματα θα υπάρξουν πιθανόν τον Ιούνιο. Μάλιστα υπολογίζουν ότι κατά 80% θα είναι εντός του στόχου για Σεπτέμβριο. Ποια είναι η δική σας ενημέρωση για το στάδιο των ερευνών;
Υπάρχει πράγματι ένα σημαντικό προβάδισμα κι αυτό οφείλεται στο γεγονός ότι στην Οξφόρδη πριν λίγα χρόνια είχε αναπτυχθεί ένα εμβόλιο για τον MERS, που είναι ένας άλλος κορωνοϊός.
Αυτό το εμβόλιο είχε δείξει πάρα πολύ ελπιδοφόρα σημάδια κι είχε προχωρήσει μέχρι το τελικό στάδιο των κλινικών ερευνών. Κι από ότι φαινότανε ήταν ασφαλές και αποτελεσματικό.
Με βάση αυτό το εμβόλιο, το οποίο χρησιμοποιεί έναν άλλον ιό που ονομάζεται αδενοϊός και έβαζαν μέσα κομμάτια του κορωνοϊοί MERS, αντικαθιστούν τώρα τα κομμάτια του MERS με αυτά του ιού που προκαλεί την Covid-19. Έτσι αντί να δημιουργείται ένα τελείως καινούργιο εμβόλιο, τροποποιούμε ένα υπάρχων, ασφαλές και αποτελεσματικό εμβόλιο ώστε να καταπολεμήσουμε τον καινούργιο ιό. Αυτός είναι ο λόγος που η Οξφόρδη έχει αυτό το μεγάλο προβάδισμα.
•Η βρετανική κυβέρνηση έχει δώσει 20 εκατ. λίρες ως χρηματοδότηση για τις έρευνες. Σε τι βάθος χρόνου μπορούμε να ελπίζουμε ότι θα ξεκινήσει η παραγωγή του και η διάθεση του στην αγορά; Σε τι κλίμακα θα διατεθεί ανά την υφήλιο;
Πράγματι έχουν δοθεί πάρα πολλά χρήματα στο να προχωρήσει γρηγορότερα η έρευνα και ταυτόχρονα να ξεκινήσει και η παραγωγή ώστε αν όλα πάνε καλά να είμαστε σε θέση να έχουμε τις πρώτες παρτίδες εμβολίου το Φθινόπωρο. Ωστόσο για το εάν είναι εφικτός ακριβώς αυτός ο στόχος είναι λίγο δύσκολο να το πούμε με σαφήνεια. Λιγότερο από το 1/10 των καινούργιων εμβολίων που ξεκινάνε καταλήγουν να είναι αποτελεσματικά και να προχωράνε σε χρήση. Βέβαια αυτό της Οξφόρδης δεν είναι ένα τελείως καινούργιο εμβόλιο. Αρα έχουμε καλούς λόγους να ελπίζουμε και ότι υπάρχουν μεγαλύτερες πιθανότητες να έχει επιτυχία. Όμως δεν μπορώ να πω με σιγουριά ότι θα υπάρχει το Φθινόπωρο. Και να υπάρχει δεν είναι επίσης καθόλου σίγουρο ότι θα έχει παραχθεί σε ποσότητες για να διατεθεί σε όλη την υφήλιο. Τα 20 εκατ. λίρες που έχει δώσει ως χρηματοδότηση η βρετανική κυβέρνηση εμπεριέχουν το να παραχθεί το εμβόλιο σε κλίμακα που ενδεχομένως να φτάνει και το εκατομμύριο. Δηλαδή Σεπτέμβριο – Οκτώβριο αν όλα πάνε καλά, μπορεί να υπάρχουν ένα εκατομμύριο παρτίδες, που δεν καλύπτουν καν όλο το Ηνωμένο Βασίλειο αλλά θα μπορούσε να καλύψουν κάποιες ευπαθείς ομάδες εντός του Ηνωμένου Βασιλείου. Και σιγά σιγά να αυξηθεί η παραγωγή σε μια παγκόσμια κλίμακα για να πάει σε όλο τον πλανήτη. Πάντως, ακόμη κι όλα να πάνε καλά δεν νομίζω ότι φέτος το χειμώνα θα μπορεί όλος ο κόσμος να έχει αυτό το εμβόλιο.
• Τα ερευνητικά σας ενδιαφέροντα περιλαμβάνουν την ιογενή εξέλιξη και την εξέλιξη του γονιδιώματος. Μάλιστα, στο παρελθόν έχετε κάνει μια σημαντική ανακάλυψη αναφορικά με την έρευνα και την αντιμετώπιση της ασθένειας του Αids. Υπάρχουν κάποια νεότερα δεδομένα όσον αφορά τι συγκεκριμένη έρευνα σας και σε ποιο σημείο βρίσκεται;
Το ερευνητικό μου πεδίο είναι η εξέλιξη των ιών σε βάθος χρόνου, δηλαδή σε χιλιάδες ή εκατομμύρια χρόνια ιστορίας. Ερευνώ τον τρόπο με τον οποίο σχετίζονται με τον άνθρωπο, πότε μεταπηδούν από διαφορετικά ζώα μεταξύ τους κτλ. Στην περίπτωση του ιού που σχετίζεται με το Aids, είχαμε βρει ότι σε αντίθεση με αυτό το οποίο πιστεύαμε έως τότε πως δηλαδή πρόκειται για μια πολύ πρόσφατη οικογένεια ιών, στην πραγματικότητα συνυπήρχε με τα θηλαστικά για εκατομμύρια χρόνια. Η πιο πρόσφατη εξέλιξη της έρευνας είναι ότι οι ρετροϊοί γενικότερα έχουν μια ιστορία που πάει πίσω σχεδόν μισό δισεκατομμύριο χρόνια. Δηλαδή είναι μαζί μας από τις αρχές της ιστορίες των σπονδυλωτών! Είναι μια έρευνα που συνεχίζω, ψάχνοντας από που προέρχονται διαφορετικοί ιοί. Τώρα εκτός από το πού προέρχονται οι ιοί, προσπαθούμε να μελετήσουμε τις αλληλεπιδράσεις που έχουν αυτές οι αρχέγονες μολύνσεις με την δική μας εξέλιξη. Έχει ανακαλυφθεί ότι η εξέλιξη του πλακούντα και κατά συνέπεια της αναπαραγωγής των θηλαστικών έχει μια άμεση σχέση με την εξέλιξη των ιών. Και έχουμε δει ότι πολλές φορές οι συσχετίσεις που έχουμε με αυτούς τους ιούς οδηγούνε στην εξέλιξη καινούργιων χαρακτηριστικών στο ανοσοποιητικό μας σύστημα. Μερικές φορές δαμάζοντας αυτούς τους ιούς βρίσκουμε καινούργιους τρόπους για να τους καταπολεμάμε.
Δηλαδή μπορεί κανείς να φανταστεί ότι ένας πρόγονός μας ίσως να είχε μολυνθεί με μια πανδημία αντίστοιχη της πανδημίας που προκαλεί την Covid 19 και ότι πριν από εκατομμύρια χρόνια ένας αντίστοιχος ιός, κάποια στιγμή εισήλθε μέσα στο γονιδίωμά μας και μας έδωσε την ιδιότητα να καταπολεμήσουμε αυτόν τον ίδιο ιό που μας είχε προσβάλει. Μέσω αυτής της συσχέτισης των προγόνων μας με τον ιό, οδηγηθήκαμε σε μια κατάσταση που καταπολεμήσαμε τον ιό.
Βέβαια πρόκειται για μια εξελικτική διαδικασία η οποία συνεχίζεται.
Αυτός ο “πόλεμος” του ανθρώπου με τους ιούς όπως η Covid-19 έχει ένα βάθος χρόνου εκατοντάδες εκατομμυρίων χρόνων και έχει αφήσει αποτυπώματα στα γονιδιώματά μας αλλά και στην εξέλιξη του ανοσοποιητικού μας συστήματος. Κοιτάζοντας αυτόν τον “πόλεμο” μπορούμε να βρούμε ένα πλαίσιο για να κατανοήσουμε το πού βρισκόμαστε σήμερα και ελπίζουμε να βρούμε κάποια σημάδια που θα μπορέσουν να μας οδηγήσουν στην καταπολέμηση των ιών.
•Σε τι άλλα ερευνητικά πρότζεκτ όσον αφορά την Covid-19 εργάζεστε αυτή την στιγμή ;
Λόγω της πανδημίας, έχω στρέψει το ενδιαφέρον μου στην Covid-19. Ασχολούμαι με μια σειρά από μελέτες που σχετίζονται με την Covid-19, κάποιες είναι σε αρχικά στάδια, κάποιες σε πιο προχωρημένα. Αυτή την στιγμή κάνουμε μια μελέτη που αφορά την διασπορά της Covid-19 στο Ιράν. Το Ιράν είναι μια πολύ ιδιαίτερη περίπτωση γιατί η επιδημία έφτασε εκεί πάρα πολύ νωρίς, λίγο μετά την Κίνα και δυστυχώς λόγω ορισμένων, ιδιαίτερων χαρακτηριστικών, όπως η πολιτική κατάσταση και η δυνατότητα του ιατρικού συστήματος, είχαν ως αποτέλεσμα να μην γίνει πολύ καλή καταμέτρηση του ιού. Φαίνεται ότι η επιδημία είναι σε πολύ πιο προχωρημένο στάδιο από ό,τι αναγνωρίζουν οι επίσημοι αριθμοί. Προσπαθούμε να βρούμε πού ακριβώς βρίσκεται η επιδημία εκεί όπου φαίνεται να είναι πολύ γενικευμένη, για να βοηθήσουμε κάπως την κατάσταση όσον αφορά την πρόληψη και την καταπολέμηση.
Επίσης, μια άλλη έρευνα που αφορά την Covid-19 γίνεται σε συνεργασία με τον Έλληνα επιστήμονα Γκίκα Μαγιορκίνη από την Ιατρική Σχολή του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών. Μαζί δουλεύουμε σε κάποιους ενδογενείς ρετροϊούς εδώ και χρόνια. Τώρα εξετάζουμε εάν υπάρχει κάποια συσχέτιση της Covid-19 με τους ανθρώπινους ενδογενείς ρετροϊούς κι αν η παθογένεια που προκαλεί η Covid-19 μπορεί να αλληλεπιδρά με τους ιούς που κουβαλάμε μέσα μας.
Υπάρχουν κάποιες ελπιδοφόρες ενδείξεις ότι μπορεί και να υπάρχει κάποια συσχέτιση αλλά είναι ακόμη πάρα πολύ νωρίς. Η κατανόηση της σχέσης αυτής ίσως μπορεί να βοηθήσει στην αντιμετώπιση του ιού. Ελπίζω πως σε κάποιες εβδομάδες θα έχουμε ένα απτό αποτέλεσμα.